Kerk met ervoor de meiboom, die elk jaar ter ere van de H. Brigida door de Noorbeekse jonkheid wordt geplant. Foto: juni 2009

Redengevende omschrijving Rijksdienst voor de Monumentenzorg

Rooms-Katholieke kerk. Driebeukig basilicaal schip met Maaskapitelen, XIII-XV, westtoren, XIII-XV, driezijdig gesloten koor, XV, sacristie, 1780, en portaal, 1841, met doopkapel. Gerestaureerd 1911-'13: hoogaltaar, 1768. Overblijfselen van muurschilderingen in de noordbeuk. Op het kerkhof 25 stenen grafkruisen, 1608-1765. Het kerkhof is afgesloten door een muur van mergel. Orgel met Hoofdwerk en Onderpositief, in 1851 gemaakt door W. Koulen. Klokkenstoel met gelui bestaande uit een klok van J. Hoerken, 1449, diam. 106 cm en een moderne klok. (Datum: 21-02-1967).

Levensbeschrijving St. Brigida

Sint Brigida, ook wel Brigitta van Kildare genoemd, werd in het jaar 436 uit Ierse ouders geboren. Haar vader was stamhoofd van Leinster, een landgoed ten westen van Dublin en haar stiefmoeder behoorde tot het koninklijk geslacht der O’Connors. Volgens de meeste bronnen was haar echte moeder evenwel een bekoorlijke slavin des huizes. Reeds als klein meisje viel ze op door haar uitzonderlijke schoonheid en ook straalde ze een indrukwekkende vroomheid uit. Daarom gaf men haar de Keltische naam voor licht: Brighid of Bride. Het komt terug in het Engelse woord bright, dat helder of glanzend betekent. Als jonge vrouw werd ze door vele edellieden ten huwelijk gevraagd, maar tot grote wanhoop van haar vader, die uit was op gebiedsuitbreiding, wees ze telkens af. Want van jongs af aan wilde ze zich helemaal wijden aan de destijds in Ierland opkomende nieuwe leer van het Christendom. Toen ze getroffen werd door een oogziekte, die haar mooie gelaat verminkte, lieten de huwelijkskandidaten het verder afweten en schonk haar vader haar een ‘eikenbosdomein’, waar ze als kluizenares kon leven. Deze plek heet Çill-Dra’, dat zoiets als ‘kluis onder de eik’ betekent. Al snel sloten zich meerdere jonge vrouwen bij haar aan, waarschijnlijk om zo onder het juk uit te komen van het toen gebruikelijke uithuwelijken. Deze gemeenschap van kluizenaressen kreeg van bisschop Machilas, neef van St. Patrick, de opdracht om om Ierland en het vaste land van Europa verder te kerstenen. De H. Brigida kan dus beschouwd worden als de stichteres van de eerste vrouwelijke kloosterorde in West-Europa. Zij stierf op hoge leeftijd omstreeks het jaar 520. Haar feestdag is 1 februari.

Er bestaan veel legendes rondom de H. Brigida, die vaak verweven zijn met oeroude Keltische sagen. Een ervan vertelt over haar aanwezigheid bij de geboorte van Christus in de stal van Bethlehem. Maria zou haar enige tijd de zorg voor Jezus hebben toevertrouwd. In de stal stond geen os maar een koe, die door Brigida werd gemolken. Met deze melk redde ze de H. Familie van de hongerdood. Brigida wordt om die reden wel de ‘pleegmoeder’ van Christus genoemd of ook wel de ‘Moeder Gods van het Noorden’. Het is ook de reden waarom ze meestal wordt afgebeeld met een koe en is ze patrones van de veehouders. Ze wordt speciaal aangeroepen tegen veeziektes.

Tekst Manu Brouwers, Stichting Heem & Groen Noorbeek

Ruimtelijke context

De Brigidakerk ligt in de bocht van de doorgaande weg naar Mheer. Tegenover de oostkant ligt het dorpsplein, links voert een weg naar de Voerstreek. De kerk ligt op een kerkheuvel, gestut door een keermuur van mergel. Rondom de kerk ligt een kerkhof, aan de oostkant ervoor ligt de Brigidakapel, speciaal voor de devotie tot deze heilige.

Type

De kerk is een driebeukige basiliek, begonnen in Romaanse stijl maar in fasen vebouwd in Gotische stijl. Het is een van de weinige dorpskerken in Zuid-Limburg, waar iets van de middeleeuwse sfeer bewaard is en die zijn hoofdvormen uit de 15e eeuw heeft behouden.

Toren. Foto: augustus 2005

Bouwgeschiedenis

De oudste kerk moet al omstreeks het jaar 1000 verrezen zijn op een kunstmatige heuvel. De onderbouw van de toren bevat nog de ongehouwen natuursteen van deze oudste kerk (11e/12e eeuw). Misschien was deze toren ook bestemd als weertoren, waar dorpelingen zich in tijden van gevaar konden terugtrekken. In de 13e eeuw werd een Romaanse kerk in mergel gebouwd, waarvan de lichtspleten en galmgaten van de toren en 5 blinde Romaanse rondboogvensters in het middenschip nog getuigen. Omstreeks 1400 begon de verbouwing in fasen tot een Gotische kerk met spitsbogen. Tijdens een verbouwing in de 16e eeuw werden de netgewelven aangebracht. In 1847 (zie glas-in-lood boven de toegangsdeur) werden het toegangsportaal en de bijruimtes (huidige expositieruimte) in baksteen gebouwd. Bouwheer was pastoor Clercks, wiens graf (naam zonder de 2e c) 5 meter rechts van het grote kruis staat. Onder pastoor Eygelshoven vond van 1903 tot 1913 een algehele restauratie plaats (architect Sprenger), waarbij de sacristie en bij-sacristie aan de noord- en zuidzijde van koor werden gebouwd. Darabij moet opgemerkt worden dat de periode van 1903-1910 vooral benut is voor planning, ontwerp en fondsenwerving. De eigenlijke restauratie duurde van 1910 tot 1913. In 1990-1991 vond onder pastoor Sax, met medewerking van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg opnieuw een algehele consoliderende restauratie plaats. (Bron: folder, verkrijgbaar in de kerk).

Volgens het parochiearchief was de St.-Brigidakerk tot 1614 filiaalkerk van de parochiekerk te 's Gravenvoeren (B). Die kerk, die weer een afscheiding was van de kerk van St. Maartensvoeren, is in 1083 door Conrad I van Luxemburg, heer van het land van Daehlem, geschonken aan het O.L. Vrouwe-Munster van de stad Luxemburg. Oorspronkelijk bevatte de parochie ook Mheer, dat in 1626 is afgescheiden. Van 1616 tot aan de opheffing van de orde in 1773 bezaten de Jezuïeten van Maastricht het collatierecht van de kerk en het tiendrecht, dat ze hadden overgenomen van het O.L. Vrouwe-Munster in Luxemburg. Bekend is dat de kerk in 1568 door soldaten van Willem van Oranje werd geplunderd.

Bron: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst. De Provincie Limburg /Zuid-Limburg Derde aflevering: Margraten, Mheer en Noorbeek, A.G. Schulte - Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist en Waanders Uitgevers, Zwolle, 1991. ISBN 90-6630-248-8 geb.

Op 3 februari 2021 brak er brand uit, waarbij de sacristie, het priesterkoor en het orgel grote schade opliepen.

Exterieur

Zuidzijde. Foto: augustus 2005

Noordzijde. Foto: augustus 2005

Zuid-oostkant. Foto: augustus 2005

De driebeukige basiliek is grotendeels opgetrokken in mergel. Het middenschip van vier traveeën heeft een zadeldak en is met leien gedekt. Het driezijdig gesloten koor van twee traveeën heeft een iets steiler dak dan het middenschip. De zijbeuken hebben een met leien gedekt lezenaarsdak. Ook de steunberen hebben een lezenaarsdak. De zijbeuken hebben gotische spitsbogen, de raambogen van het middenschip zijn licht gebogen. Aan de westzijde sluit een oudere toren van twee geledingen aan, opgetrokken op een vierkante grondslag.

Interieur

Zicht op het priesterkoor en schip met zijn zuilen met Maaslandse kapitelen. Foto: augustus 2005

Zicht op de zangtribune met het bekende Koulenorgel. Foto: augustus 2005

Schip en koorpartij worden gedekt door mergelstenen netgewelven, waardoor schip en koor visueel een eenheid vormen, ondanks de gereduceerde triomfboog, die schip en koor scheiden. De schepen worden gescheiden door hardstenen zuilen met Maaskapitelen, kapitelen waarbij zich in diverse motieven gebeeldhouwde koppen bovenop de zuilen bevinden en die kenmerkend zijn voor het Maasland.  Het plafond heeft netgewelven met schilderingen uit ca. 1500. Deze schilderingen, bescheiden bijgewerkt bij de restauratie van 1990, lijken op die van de kerken in Margraten, Hoensbroek (Kleine St. Jan) en Cellenbroederskapel te Maastricht, die in dezelfde tijd werden aangebracht. (Bron: folder, verkrijgbaar in de kerk). Zie verder bij bijzonder voorwerpen.

Op 3 februari 2021 brak er brand uit in de kerk waarbij sacristie, priesterkoor en orgl ernstige schade opliepen.

Atelier J.W. Ramakers & Zonen vervaardigde voor de kerk in 1851 een orgelkast.

De St.-Brigidakerk is zeer uitgebreid beschreven in: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst. De Provincie Limburg /Zuid-Limburg Derde aflevering: Margraten, Mheer en Noorbeek, A.G. Schulte - Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist en Waanders Uitgevers, Zwolle, 1991. ISBN 90-6630-248-8 geb.

Orgel

De oudste berichten waaruit de aanwezigheid van een orgel in deze kerk blijkt, dateren uit 1833 toen de gemeente-secretaris werd aangewezen “voor het speelen van den orgel staande in de kerk alhier”; in 1839 kocht de pastoor een nieuw orgel “zig bevindende bij Byvignat, facteurs te Maastricht”; dit deed dienst tot 1852 in welk jaar de Gebr.Koulen (Heinsberg, D) een nieuw tweemanuaals orgel bouwden, waarvan de dispositie tijdens de bouw nog werd uitgebreid met een drietal stemmen, waaronder een Euphone 8’ op het Positiv; ook bij de restauratie van het orgel in 1970 door Verschueren Orgelbouw (Heythuyzen) werdenm een drietal stemmen (die aanvankelijk wel voorzien waren, doch nog niet gerealiseerd) toegevoegd; bij deze restauratie werd ten onrechte de benaming van enkele registers verfranst!

Bron : G.M.I.Quaedvlieg – Orgeldocumentatie Limburg (Stadsbibliotheek Maastricht)

Het orgel is bij de brand van 3 februari 2021 ernstig beschadigd. 

Manual I                     C-g'"

• Bourdon  B/D   16'
• prestant            8'
• Holpijp   B/D      8'
• Gamba   B/D      8'
• Octave              4'
• Gemshoorn       4'
• Superoctav       2'
• Mixtuur             III-IV
• Cornet              III
• Trompette B/D  8'

Positiv                        C-g'"

• Holpijp B/D        8'
• Fernflaut           8'
• Salicional          4'
• Fluit                  4'
• Nasard             2 2/3'
• Waldflaut         2'
• Euphone B/D    8'
• Oboe       D       8'

Peda l                        C - h   

• Tuba                 16'

Bron: Uitgave Orgelfestival Limburg 2005 (SOL).

In 2001 kreeg de kerk tevens de beschikking over een in 1973 door Verschueren Orgelbouw gebouwd positief (koor-orgel).

                               Roerfluit 8’                           Octaaf B/D 4’

                               Fluit B/D 4’                           Cornet II

Bron : G.M.I.Quaedvlieg – Orgeldocumentatie Limburg (Stadsbibliotheek Maastricht)